લોકશાહીની સંવેદના- ડો. દિનેશ વૈષ્ણવ

      ગાંધીજીની જન્મજયંતિ હજી હમણાજ ગઈ, ને ઈ સબબ ઝાઝા લોકોએ ઝાઝી જગ્યાઓએ ઝાઝું લખ્યું છે.. “વસ્તી” ની દ્રષ્ટીએ ભારત દુનિયાની સૌથી મોટી લોકશાહીછે ને “નાણા” ની નજરે (બજારમાં ફરતા પૈસા) યુ.એસ. બાકીની બધી લોકશાહી આ બે વચે સમીતછે. ઘણા દેશોમાં લોકશાહી સિવાયના શાશનો પણ છે, ટક્યાછે. શાશનની કઈ રીત સારી ઈ વિષે લખવા હું સમર્થક નથી પણ અમારા જુનાગઢના કાંગરારૂપ, રાષ્ટ્રકવિ, સાસ્વત પુત્ર કવિ દાદની “લોકશાહીની સંવેદના” ચીતરી સકુએમ છું – તો આ છે એની લોકશાહીની અનુકંપા:

વલોવીને વધુ એમાં વડવાનલ પ્રગટ કીધો
હવે આ લોક સમંદરની સબૂરી ક્યાં સુધી રહેશે?

કરી મુખ બંધ એના તપેલાને તપાવો ના
વરાળો ભૂખની ઢાંકી-ઢબૂરી ક્યાં સુધી રહેશે?

સેવાનાં અંચળા નીચે વરુનાં નહોર રાખીને,
કલેજાં કોરતી આરી તમારી ક્યાં સુધી રહેશે? 

બાંધી મહેલ સપનાંનાં ને ખોદો ઘર તણા પાયા
ઊભી આ લોકશાહીની હવેલી ક્યાં સુધી રહેશે?

ભરાવે નહોર તે પહેલાં તમે આઘા ખસી જાજો
ભૂખ્યો એ વાઘ પંપાળ્યો હવે એ ક્યાં સુધી રહેશે?

વચનનાં જામ પી પીને પ્રજા બેશુદ્ધ થઇ ગઇ છે
વધારે જામ ના આપો, બિચારી ક્યાં સુધી રહેશે?

ગયો છે ઘાટ હવે છલકી ઋષિનાં રક્તબિંદુથી
રઘુના હાથમાં એ તીર અટક્યું ક્યાં સુધી રહેશે?

હરાળા તો ફરે છુટ્ટા ને પાળેલા ડબે પૂર્યા
તમારી દંડ નીતિની અનીતિ ક્યાં સુધી રહેશે?

સતાવ્યા સંત તે શાસન કદી જાજું નથી ટકતું
હકુમત દશાશન જેવી હલાવી ક્યાં સુધી રહેશે?

માહી છે સાવ ખાલી તે ખબર સહુને પડી ગઇ છે
હવે ખોલો તમારી બંધ મુઠ્ઠી ક્યાં સુધી રહેશે?

જરૂર છે રોટલાની નહીં કે ખાલી ટપાકાની
પ્રજાને આપ્યા જુઠ્ઠા દિલાસા ક્યાં સુધી રહેશે?

શહીદોનાં મસ્તકોથી ચણેલી દીવાલ સરહદની
કરો ત્યાં થૂંકના લેપન સલામત ક્યાં સુધી રહેશે ?

નથી એને શરમ જરીપણ બોલ્યું ફરી જાવાની
હવે આ કસમે-વાદેની ઇબાદત ક્યાં સુધી રહેશે?

કહે છે ‘દાદ’ ફુંકાશે પવન જે દિ’ એ વિપ્લવનો
ધુંવાડાનાં પછી એ વાદળાંઓ ક્યાં સુધી રહેશે?

– કવિ દાદ

વાતનો ઉપાડ ને ઉતાર – દિનેશ વૈષ્ણવ

      ફિનિક્ષ નો ૯૦ વરસનો ડણ।કુ દેતો સાવજ કે જેને જુવાની હજી કાલે આંટો લઇ ગઈછ ઈ મુ.વ. શ્રી. હિમતલાલ જોશી, આપણા વહાલસોયા “આતા,” કે જેના પગ તળેથી આઠેક દાયકાના અનુભવનો દરિયો વૈગ્યોછ, જેને ત્રણ-ચાર પેઢીને ચોરીએ બેસાડી ને લગનમાં આશિર્વાદ દીધાછ, જેને દેશીન્ગામાં ધૂળપાટીમાં (લાકડાના પાટલે પાથરેલી જીણી ધૂળમાં) આંગળીથી કદાચ પેલો એકડો ઘુટ્યોછ , ઈ આતાએ મને એક મેઇલમાં પોતીકો એક દુહો લખ્યો:

“કમ્પ્યુટર તારી કમાલ અમે ભવમાય ભાળેલ નઈ
નિપુણ કીધા ન્યાલ, ઈ કેવાય કરપા કમ્પ્યુટર”

      હું પણ પાટી-પેન ને ફાનસે ગામડાઓમાં ભણ્યો, પછી યુ.એસ. માં મેં પી.એચ.ડી. કર્યું તોયે મારી પાસે કેલ્ક્યુલેટર નોતું, ને આજે હાલો-માલો ને જમાંલીયો અમે બધા સેલફોન, આઈપેડ ને કોમ્પ્યુટર વપરાતા થઇ ગ્યાછ, ને એટલે તો આતાએ મને કીધું, “દિનેશભાઈ આ કોમ્પ્યુટર લોકોને કેટલા નજીક લાવી મુકે છે?” આતા ની વાત બાર આની સોનાની ખરી પણ સોળ આની સોનાની નહિ. બાર આની ઈ માટે કે “તાલાળા નું મજા માર્કા નું આકરી તાવણ નું ચોખું ઘી” જેદી ન મળે તેદી ડાલડાયે ખાવું પડે, ઈ માંગરોળ કે ચોરવાડ ની “લોટણ કેસર” કે મહુવાનો “જમાદાર” બજારમાં ન હોય તેદી કળવાનો “મલગોબોયે” ચુસ્વો પડે, ગા-ભેહ વસૂકી ગ્યાહોય તીયે બકરી ના દૂધ નો ચા પણ પીવો પડે. એટલે આમ આ કોમ્પ્યુટરથી થાતી વાતું થતી ઈ બાર આની. બીજી રીતે કહું તો કોમ્પ્યુટર ના પડદા ની વચેથી થાતી વાતું ઈ:

“વિજાણદ આડો વિન્જણો ને શેણી આડી ભીત,
પડદે પડ્યા વાતું કરે ઓલી બાળપણ ની પ્રીત”

     જો ઈ વિજાણદ ને ઈ શેણી મોઢે મળ્યા હોત ને વાતું કરી હોત તો એનો નાદ, આનંદ, આત્મીયતા ને સુગલો સોળ આની સોનાને વટી જાત. બાકી આમ તો વાત કરવાની ને સાંભળવાની બેય કળા છે, કે જે આજ-કાલ ગામડાઓ ના કોક સીમ-સેઢે પળીય।ઉ ની જેમ સચવાણીછ .

      સાચું પૂછો તો વાત મંડાય, વાત કરાય નહિ. વાત માંડ્યા પેલા આજુબાજુ વાત સાંભળવાવાળા કોણ છે, કેટલું ભણેલાછે, કેટલી ઊમરછે, ભાયડા, બાયડી ને છોકરા કેટલાછે એનો અંદાજ લઈને વાત નો વિષય લેવાય. હવે વાત માંડવાવાળો પેલા પુનાપતી ને ચૂનો હથેળીમાં ચોળે, ચોળેલી તમાકુને ત્રણ-ચાર પ્રેમના ટાપલા મારી ને એની ધુસ ઉડાડે ને ઈ માપલો હોઠ માં દાબે. પછી ઈ સેવર્ધનના સોપારીનો જીણો ભૂકોકરે ને ઈ માપલા હારે મુકે. જે ભાઈ તમાકુ ન ખાતો હોય ઈવડો ઈ તપકીર તમાકુ ની ચપટી ભરે ને બેય નસ્કોરે ચડાવે ને હાથ ખખેરે. જે વાત માંડવાવાળો બીડી પીતો હોય ઈવડો ઈ બીડી હોઠે ટેકવે, દીવાસળી કપાસછાપ બક્સે બે-ત્રણ વાર સટ-સટ ઘસીને બીડી લગાડે ને બે-ચાર સટુ ખેચે. ઈ આમ તમાંકુનો બંધાણી એની રીતે વાત માંડવા પટમાં પડે.

      ઈ હળવેકથી સમો જોઇને વાત માંડે. ઈ વાત માંડી ને એને ધીમેધીમે ઉપાડે, પછી ઈ વાતને હળવેહળવે ચડાવે, ચગાવે, ને જ્યાં લાગી શ્રોતાઓ ને રસ પડે યા લગી ઈ વાતની ચગણને બાંધી રાખે. જેવું લાગે કે કોક-કોક શ્રોતાઓ ડાબી-જમણી કોર જોવા મન્ડ્યાછ ને આંખુ ચકળ-વકળ થાયછ, ઈ ભેગો ઈ વાત માંડનારો ધીમેધીમે વાતને ઉતારે, વચે હાકલા-પડતાલા કરતો જાય ને ઉતરતી વાત ને જાળવે ને છેલે વાતને દફ્નાવે.

     બાકી ૧૯૮૦-૯૦ પછી જન્મેલી પેઢી ને પુછજો કે નાત માં સુ જમીયાવ્યા તો જવાબ દેસેકે પાપડ, ભાત, શ્રીખંડ, ચટણી, કઢી, છાસ, મીઠું, પૂરી… આને “મો-માથા” વગરની વાત કેવાય. કોક વળી વાત પુછ્ડે થી માંડે ને ફેણે ઉતારે, કોક વળી વચે થી માંડે, પુચ્ચ્ડે પુગે ને પાછો ફરીને ફેણે આવે. કોક વળી વાત માંડે તીયે તો આપણ ને એમજ થાય કે વાહ કોક ગઢવી છે – જેમકે મધરાતે ગામની ભેકાર સીમમાં વડલે પૂગ્યો, માથે રાતનું ધાબુ, સીમમાં આઘેરા શિયાલ્યા લાવણી કરતાતા, તમરાં કાનહોતા વયા જાતાતા, બે-એક ગાઉ અઘો સિંહ ડણાકુ દેતોતો, વડલા કોર જોયું તો એમજ બોલી ગ્યોકે:

“વડલા તારી વરાળ, પાનેપાને પર્જલી
ડાળીએ ડાળીએ હું ફરું ને પાનેપાને તું
ઈ મુને ભૂત ના લાગે ભડકા ઈ માંન્ગ્ડા” 

       ઈ આમ શરૂઆત કરે એટલે આપને એમજ લાગે કે વાહ દરબાર “વીર માંન્ગ્ડા વાળા” ની વાત માંડશે. પણ યાતો ઉપલો દુહો કઈને કે બસ પછી બીનો તે ઘેર આવીગયો. આને કેવાય “વાત માંડી ને તરત છાંડી,” કે “દારુ ગોળ। વગરની જામગ્રી ને કેફ ચઙ।વ્યો”

“દાજી ડાયરો” – દિનેશ વૈષ્ણવ

શાહ્બુદીનભાઈ કે ભીખુદાનભાઈ ગઢવી “દાજી ડાયરો” શબ્દ ઘણીવાર વાપરે. મને ખબર નથી કે ૫૦-૧૦૦ ની ટીકીટુ આપીને કોક શેહર ના ટાઉન હોલમાં જેને “જાહેર  ડાયરો” જોયો હોય એને “દાજી ડાયરો” શું ઈ ખબર હશે. એટલે મારે મોઢેથીજ સાંભળો ઈ “દાજી ડાયરો” એટલે સુ. મેં મારા બાળપણ, ઘડતર, જીવતર ને સંસ્કાર ના મોલ ઈ ગામડાઓ ના ખેતરોમાં વાવી ને વીયડા ના પાણી એ ઊંચા કર્યા છે. આજે પણ ઈ ગામડાઓ ના સીમ-સેઢે ગોતો તો કદાચ મારા જેવા કોક આવી વાત  માંડવા વાળા મળી પણ જાય.

તો શાહેબ, આ વાત છે આજથી ૫૫-૫૮ વરસ પેલાની. અમે પંખીના માળા જેવા મેંદરડામાં. યાંથી ત્રણેક નાડાવા આથમણીકોર ૧૦૦-૧૨૫ સુખી ખોયડા નું, બીજા ને ખાર-ખેધો થાય એવું મઢુલી જેવું રૂડું ગામડું ઈ માનપુર. ઈ વખતે યાં રાવતવાળા હનુભાબાપુ ગરાસ ખાતા, ને ઈ બીલખાબાપુના ભાયાત પણ ખરા. મારા પિતાશ્રી મેંદરડા માં દાકતર એટલે અમે પણ એની હારે દરબાર ગઢે માંદે-સાજે કોક-કોક વાર જાતા. જો સાંજ હોય ને માનપુર ના પાદરે “શિવ મંદિરે” સંતુરામ શંખ ફુકે, નાગભાઇ નગારે ડાંડી દે, જસમત જાલરે ઘ્ણીયો પાડે, અતાબાપા આરતી કરે ને બાપુ જાજી તાણ કરે તો અમે પણ રોકાઈ જાતા ને દરબારગઢની તાજી ગારે લીપેલી ઓસરી માં “દાજી ડાયરે” બેસતા.

ભાઇ, ભાઇ… ઈ ઓસરીની જાકમજોળ ની સુ વાત કરુ. ચારે બાજુ આભલાના ચાકળા ચોડ્યા હોય, બાયણે-બાયણે લાલ-લીલી-ગુઢી ભુંગળીના તોરણો ટાગ્યા હોય, ને ઑયઙ।ઊના ટોડલે મોર-પોપટ ચીતર્યા હોય. બસ આ ડાયરો હળવે હળવે થીજતો હોય યા ૪-૬ “સાતી” ગા-ભેહ ને સીમેથી વળાવી પાછા આવે, ગમાણે બાંધે. પછી ઢોર-ઢાંખર ને “નીણ” નાખી “મોઢે ખોળ નું ખાણ” દઈ ને ગઢની ગોલ્કીઓ ઢોરો દોવે ને શેડકઢા દુધે બોઘ્યડા ભરે.

થીજતા ડાયરે હનુભા બાપુ સામે શેમળા ના ઊંચા ગાદ્લે મૂછે તાલ દેતા બેઠા હોય. એની ડાબી બાજુ નીચે વજુભાબાપુ, જોરુભા, જેઠવાબાપા, ને રાણીગભા ધાધલ બેસે, અફીણ ઘોળે, કસુંબા કરે ને કરાવે. બાપુની  જમણીકોર થી બાપુ ના “ગોલ્કા” ૫-૭ હોકા ભરે ને ડાયરે ફેરવે. માનપુરનાજ મુળુભાઈ બારોટ બાપુ ને ૧૦-૧૫ મિનીટ બિરદાવે ને પોરસ ચડાવે. પછી જેવો દિવસ ને જેવી તિથી – ઈ પ્રમાણે કનુભાઈ દેવીદાન બારોટ, માધુભગત જેઠવા, ઈબ્રાહીમ ભગત, મુગટલાલ જોશી એમ જુદા જુદા ભજનીકો ભજનો ગાય, મેરૂભા ગઢવી “વાત માંડે,” કે પછી માણભટ્ટ કોકદી “માણ” વગાડે. એમાં એકવાર સૌરાષ્ટ્ર નો અષાઢી અવાજ શ્રી. હેમુભાઈ ગઢવી પણ આવેલા ને “પેલા પેલા જુગમાં રાણી તું હતી પિંગલા…” ઉપાડ્યુંતું, હજી કાને ઈ મધ-જરતા અવાજના  ભણકારા વાગેછ.

જેમ જેમ ગામમાંથી લોકો આવે એમ બાપુ ને “જઈ માં ખોડીયાર” કઈ ને બેસતા જાય ને ધીમે ધીમે ડાયરો બંધાતો જાય, હાકલા-હોકારા વધતા જાય. બાપુ ગામના નવા-જૂની જાણે, ગરીબ-ગુરબા ના ખબર-અંતર પૂછે, ને જરૂરતે “કોઠારી વડારણ” ને કે “ઈ આને ચાર પવાલા બાજરો આપજો… આને પારીયું ઘી દેજો… આને બોઘડું દૂધ દયો…” બસ આ બધું હાલતું હોય યા કાનજી વાળંદ પીતળની  અડાળીમાં આંગળી ઉભી ને અટકે એવો જાડો દરેડ ચા ફેરવે, પીનારા ચા પીવે ને બાકીના કાવા-કસુંબા. ચા પછી થાળીમાં બીડી-બાકસ ને સોપારીના કટકા પણ ફરે. ડાયરે જાતજાતની વાતું થાય, પણ કોઈની ટીકા નહિ. અન્ધારું થાય ઈ પેલા તુલસીક્યારે દીવો મુકાય, ગઢે ફાનસુ લટકાવાય, લાંબી વાટ ના કોડિયા મુકાય.

પછી રસોડે થી “વાળું” નો “”શાદ” પડે. ઉજળા માણસો આગળ ને બાકી પાછળ એમ ગુણીયે રસોડે પંગત પડે, બધા ને ઢીચણીયા દેવાય. વાળુમાં આગલા ચૂલે થી (એને “ઓલો” કેવાય) ઉતરેલી ફોતરાવાળી ને માથે ફોતરા નો ઓઘ્લો વળ્યો હોય એવી મગની દાળ ની ઢીલી ખીચડી, લસણ ની છાટવાળી ખાટી કાઠી-કઢી કે  ખાટિયું, ગાડા ના પયડા જેવા લદોલ્દ ઘી એ નીતરતા લીલછમ રોટલા, તાંસળી ભરી ને શેડકઢું દૂધ, ગોળ-ઘી-માખણ, લીલા ડુંગળી-લસણ, ઘી થી દોડતી લાપસી કે ચુરમું, ને શાક માં ઋતુ પ્રમાણે લસણીયા-છાસિયા રીંગણા કે ભીંડા, ગલકા કે તુરીયા, લસણ ની કોરી ચટણીએ વઘારેલી ભોપાત્રા ની ભાજી, કે ડુંગળી-બટેટા હોય. બોઘડે થી ખીચડીમાં ઘી રેડાય ને “બાપલા, વધારે લ્યો નીકર બાપુનું ભૂંડું લાગે” એમ કહી ઘી લેવાની તાણ પણ થાય. બસ, વાળું કરી અમે બાપુની રજાએ રઢિયાળા બળદ ના “સગરામ” માં માથે માફો નાખી, પસાયતા ની જોટાળી જામગરી ની આડે, રાડા ની પથારીએ બેઠા બેઠા અજવાળી રાતે સિંહ-સાવજ ની ડણાકો સાંભળતા સાંભળતા “મધુવન્તી નદી” ના કાઠે થી ધોખડ ચડી ને મેંદરડા ઘેર પાછા આવીએ. ગાદ્લે પડ્યા-પડ્યા બાપુ નો પેર્મ ને ભજનીકો ભજનોને માણતાં-માણતાં અમારી  આંખના પોપચા ભીડાઈ જાતા.

તો સાહેબ, આને કે “દાજી ડાયરો.” જો બીજી વાર ઈ શબ્દ સાંભળો તો આ યાદ કરજો.

ડાયરે ચડ્યો તોખરી ઘોડો- દિનેશ વૈષ્ણવ

બાપલીયા, કોક ચીજ વરહે એકાદ વાર જોવામળે, જ્ય્મકે અહાઢની બીજ, ને એટલેતો ભગત બાપુ કેછ: 

“કોટે મોર કણુંકિયા‚ વાદળ ચમકી વીજ;

રૂદાને રાણો સાંભર્યો‚ આતો આવી અષાઢી બીજ.”

કોક ચીજ માં ખોડીયાર નવરી પડે તીયે પેદા થાય, જેમકે ચણોઠી આંખ્યું વાળી, હિંગોળ હાથ્યું વાળી, ઉગમણા પવને આથમણી નમે, આથમણા પવને ઉગમણી નમે ને બેય કોર થી વા વાય તો વેલ ની જ્ય્મ ભાંગી ને ભૂકો થઇ જાય એવી પુતળાના રૂપાળા અવતારે અસ્ત્રી, ને એટલેતો ગાંડી ગર નો ટપાલી મેઘાણી કેછ:

“આંખડી લાલ ચણોઠડી‚ હિંગોળ જેવા જેના હાથ;

પંડયે બનાવ્યું પૂતળું જે દિ’ નવરો દિનોનાથ.”

ને કોક વસ્તુતો જો આદમીની છથીએ ભાગે લખાણી હોય તો ઈ દર દહ દાયકે દેખા દે, જ્ય્મ્કે દુધે જરતી સિહણને ધાવતા લાવરા ના મોમાં થી કદાચ જોને એકાદ ટીપું જો ભો એ ભટકાય તો ઈ માં જાનકી ની જેમ સાતે પડ સોસરવું સડેડાટ ઉતરીજાય, ઈમજ સારા ઘોડા ને સારા અસવારનું મો સુજણૂ પણ એકાદ દાયકે એકાદ-બે વાર થાય, ને એટલેતો દાદુભાઈ લખેછ ને કે:

ભલ ઘોડા ને વલ બંકડા, તારે હલ બાંધવા હથિયાર;

તારે જાજા ઘોડામાં જીકવું, મરવું એકજ વાર.

જાજે ભાગે ગામમાં ફરતા ઘોડા, ઈ હંધાય તો હાડાત્રણ પગે, પા અંખ ઉઘાડી ને ઉભેલા ટટું, ટાયલા ને ખચર. ભાઈ, ઈ તોખરી ઘોડા મેં પણ બે-ત્રણજ જોયાછ – આપાભાઈ ગોવાળિયાનો, રાણીગભાઈ ધાધલનો, પોલાભાઈ કારડનો, પણ આ હંધાય ને ઠેક મારે ઈ ઘોડોતો ચોરવાડમાં નંદલાલભાઈનો, ને માથે ઈવોજ બે જોટા ની બંધુક વાળો તડોતડ ખાખી ચોયણી, માથે જોધપુરી સાફો એવો તોખરી અસવાર ઈ નંદલાલભાઈ પોતે. કેવાતુંકે ભાઈ ઈ ઘોડો જંબુસરથી છએક મહિનાનું વછેરું હતું તીયે ગાડામાં લીયાવ્યતા ને એના પંડ ના ચાર દિકરા ની હારો-હાર એને ઉછેર્યો. ઈને રોજ સાંજે લોટાડવા નંદલાલભાઈ ને આંગણે હાથમાંથી રેસમ ની જ્યમ સરકી જાય એવી દરિયા ની ધોળી રેતી. ઈ જનાવરની હામે ચોવીસે કલાક લીલોછમ ગમાણૅ રજકો ને ગદબ, મુઠી ફાટે એવા દાણા નો કપાસ, ઈના પોતાના વાઙના વિસ-વિસ આન્ખ્યુ વ।ળી પીળી શેય્ડી ના ગોળ ના દડબા ને વા-છૂટ હાટુ હિંગના ગાન્ગડ। રાખતા, ને ઈને મધરાતે ને પરોઢિયે હુકું નિણ નાખતા.

જો ઈ ઘોડા ને વરણવા બેહુ તો રાતું ની રાતું વૈજાય તોયે ટૂંકમાં – ઈ પોણ। બે વામ ઉંચો, વંશે તુર્કી, રંગે કાળો ને માય છુટા છવાયા ધોળા દુધમલીયા ધાબા એટલે ઈ ટીલડો. ગુડા હુધીની એની કેહવળી ને જાયદી ખજુરની પીસી જેવો વાન, એની કાનહૂરી ડોઢે વળીગેલી જાણે દેરાણી જેઠાણી હામ-હામી બેહિને બે મણ ની ઘંટીએ સવામણ બાજરો દળે. ઈના કપાળ વચાળે કેહવાળીની લટ જાણે જહોદાના જાયાના મુગટે સોળે કળાએ કળાયેલ મોરેનું પીછું. ઈની કાળી ભમર આંખ જાણે ગંગા-જમના માં તરતા ગજી ઢાલના કાચબા. ઈના પરવાળા જેવી પાપણ, ઈની મુઠી હોહરવી વયીજાય એવી નાકહુર, ને ઈના જાડા હોઠ જાણે શીયાળે દાણે ભરાયેલા બાજરા ના બે ડુંડા. ઈની કોક જોગીન્દરની ગુફા જેવી મોફાડ, ને માય દુધે ધોયેલા દાંત જાણે આહુની પુનમે કાલા માથી ફાટ-ફાટ બારુ આવતુ બરફ ન કટકા જેવુ રૂ. ઈના ચાર સાથળ જાણે તરકોણ આકરે સંકાડતો નાગેશ્રીમાં પોપટડી નો પટ. ઈના જોરળ। પગું ને કાઠી ને ઘેર અભેરાઈએ ઉન્ધી વાળેલી ચાર તાહળી જીવા કાળ।ભમર   ડ।બલા, જાણે આઠેક વરહની છોકરીનો ફળીમાં પગ થંભે નહિ એમ કા ઉપાડ ને નકર ઉપાડું. ઈની લોઠ્કી પણ માખણના પીંડા જેવી સુવાળી કાય – જો ભૂલે ચુકેયે નખ ફેરવોતો રતુમડા લોઈ ના કાતો ટસીયા ફૂટે ને કાતો લીહોટા પડે. એનું ભોયે લીહોટ। પાઙ પૂછડું જાણે વડોવને હોએક વરહ્થી લટકતી વડવાઈ.

નંદલાલભાઈ નો વચલો દીકરો બાર આંગળીયો બાબુ રોજ આથમતા સુરજની સાખે ઈ ટીલડાના પીતળનું ચોકઠું ચડાવી, શેમળ।ના રુનિ ગાદી માથે ૨૫ કિલો નુ પીતળનું પલાણ મૂકી ને ગામ ના હવેડે પાણી પાવા નીકળતો. કેવાતુકે ઈ પલાણના પેગઙ।મા કિમ્તી માળેક જઙય।તા, ને પલાણની કસ કાળીયારનિ સુવાળી ચામડીની હતી. અમારા દવાખાનાના વીઘા ના પટ માં વળતા ઈ ઘોડા ને “જાડ” કરતો. પણ બાપલીયા, ઈ ઘોડો “જાડ” થાતો તીયે એના આગળ ના બે પગ ભો થી આઠ-આઠ હાથ હવામા, ને એના પાછલા બે પગ જૂકીને બે હાથ ના થાતા, ને બાબુ નો વાહો ભો થી સવા વેત ઉંચો રે. ભાઈ, આતો મે કાલે જોયુ હોય ઈવુ યાદછે. ઈ ટીલદડ।ને બાબુડીયો હલાવાતો પણ ઘણી રિતે – કોક્વાર મજરૂ-મજરૂ, તો કોક્વાર રેવાલ હાલે, તો કોક્વાર રૂમઝુમા, તો કોક્વર તબડાકા, તો કોક્વર બાગડદા, તો કોક્વર બગાક્જમ.

નન્દ્લાલભાઇ દર હોળીએ ટીલડાને હોળી ટપાવતા ને એનો નાના દિકરા રાજનુ દર બેસતા વર્સે આ ઘોડે ચઙીને ફુલેકુ નિકળતુ ઈ વાત કોક્વર કરિસ.