એક ઝલક ભાનુમતિની

—-
જન્મ

• ૧૮ , મે – ૧૯૨૩

અવસાન

• ૨, ઓગસ્ટ – ૨૦૦૭

लेलरका दस रूपया सिकंदर हज़म करगया . और लेलरको नाराज किया .

મારી પૂજ્ય માતુશ્રી કે જેનીએ મને મિલ્ટ્રી માંથી છૂટો થઇ જવા માટે વિવશ કર્યો   .
આ મારા પૂજ્ય પિતાશ્રી  કે જેણે મારી માની વાતને ટેકો આપ્યો   .
જો હું મારા માબાપના આગ્રહને વશ ન થયો હોત  . તો  હું નોકરીનો પૂરો લાભ લઇ શક્યો હોત  . કેમકે  બહુ થોડાજ વખતમાં યુદ્ધ પૂરું થવાનું હતું   પણ એની થોડી ખબર પડે  .

 સખરમાં ગરમી તો સખત હતી  .ફક્ત સિંધુ નદીમાં નાહવા પડો  ,  ત્યારે ઠંડક અનુભવાય  કેમકે સિંધુનું પાણી ઠંડુ હોય છે  .પણ તમારું માથું  તડકામાં ગરમ થઇ જાય  , એટલે ઘડી ઘડી ડૂબકી મારી લેવી પડે  . સમય મળ્યે હું સિંધુમાં નાહવા પડતો  .હું આનંદમાં હતો   .પણ મા બાપના કાગલોએ મને બે ચેન બનાવી દીધેલો   , જલ્દી ઘરે આવીજા  ,  જલ્દી ઘરે આવીજા    ,એવા શબ્દોજ કાગળમાં હોય  ,તમે માનશો હું કાગળ જોઈનેજ ખુશી થવાને બદલે નિરાશ થઇ જતો  .મારે છૂટવું હતું  , પણ  હું કોઈ સંજોગોમાં  છૂટી શકું એમ ન હતો   . હું મિલ્ટ્રીના  કાયદાની મર્યાદામાં રહી  .  ડાંડોળાય કરતો  કેમેય કર્યો મને કાઢી મુકે છે   ? પણ અસંભવ   . હું મશીનની  બાબતોનું ભણવા જતો  ,અગાઉ કીધું એમ મારો માસ્તર  સિવિલિયન  શીખ હતો  .એ જ્યારે ભણાવતો હોય  .ત્યારે હું  એની વાતોમાં ધ્યાન ના આપું અને બીજા રમત રાડા  કરું  એટલે એ મનેજ બુમો પાડીને શીખવ શીખવ કરે    , મને બહુજ કંટાળો અપાવે  .આવી કંટાળા જનક પરિસ્થિતિથી  બચવા  મેં વિચાર કર્યો કે આ માસ્તર પાસે ચિત્ત છોડીને  ભણવું  ,પણ જ્યારે પરીક્ષક અધિકારી પરિક્ષા લેવા આવે ત્યારે  નાપાસ થઇ જવું   ,પાસ થવું  એ  હાથની  વાત નથી  .  પણ નાપાસ  થવું એતો હાથની વાત છે  . પછી હું બરાબર ધ્યાનથી ભણું અને માસ્તરની શાબાશી મેળવતો રહું  ,હું 48 રૂપિયા પગાર મેળવતો હતો  . જો હું આ પરિક્ષામાં   પાસ થઇ જાઉં તો  મારો પગાર ઘણો બધો વધી જાય  . પણ મારાં માબાપના  ઉપાડે   ખાસ કરીનેતો મારી માના  ઉપાડાએ મારી  મઝા  મારી ગઈ   .
આમ  દિવસો વિતતા જતા હતા  ,અને પરિક્ષા  આપવાનો સમય આવી પહોંચ્યો  .અને ગોરો અધિકારી  કે જે આર્મીનો માણસ હતો  .એનું નામ લેલર  હતું  . આ સજ્જનને હું હજી સુધી નથી ભૂલી શક્યો  .એ આવ્યો  .અને પરિક્ષા લેવાની શરુ કરી   ,પરિક્ષા માં  કંઈ  ખાસ  આકરું  નોતું  પરિક્ષા  મોખિક આપવાની હતી   . ઓઝારોના નામ અને તેનું કામ પૂછવામાં આવતું  .લોઢાનો  પીસ કરવતથી  કાપી બતાવવો  ,લોઢામાં  ડ્રીલથી વીંધા  પાડવા  .વગેરે કામ કરવાનું   ,લેલર  મારી પાસે આવ્યો  .મને હથોડી બતાવીને પૂછ્યું  . इसका  नाम क्या है  ? मैंने  कहा ड्रिल   . सवाल तू समझा नहीं  ? उसने  दूसरा औज़ार  दिखा कर  पूछा  इसका  नाम क्या ? मैंने  उल्टाही जवाब दिया   .
અંગ્રેજો આખી દુનિયામાં રાજ કરી ગએલા કેમકે એની પાસે  સામ ,દામ  ,દંડ  .અને ભેદની આવડત હતી  .લેલરને હું  ઉલટા જવાબ આપવા માંડ્યો  .એટલે  લેલર બોલ્યો  . तेरा मास्तरतो तेरी तारीफ़ करता है की  तू बहुत हुशियार  लड़का  है  . और  मुझे तू  क्यों सही जवाब नहीं देता ?ले ये दस रूपया   એમ કહીને  એણે મને દસ રૂપિયા આપ્યા  અને કીધું કે अब तू मुझे सही जवाब देना  . મેં એ દસ રૂપિયા  મારા ખિસ્સામાં  મુક્યા અને પાછા એવાને એવા ખોટા જવાબ આપવા  લાગ્યો  . અત્યારે મને અફસોસ થાય છેકે  મારે એના પૈસા લેવાની જરૂર  નોતી  જો લીધા તો   પછી  સાચા જવાબો આપીને પાસ થવું હતું  .આટલી બે ઈમાની કરી એ વાત હું યાદ કરું છું ત્યારે મને ઘણું દુ:ખ થાય છે  . લેલર જરાય ઉશ્કેરાયો નહિ  .બહુ શાંત ચિત્તે  એક લંબ ચોરસ પાટિયું મગાવ્યું  .અને એના ઉપર લખ્યું કે  लेलरका  दस रूपया ये सिकंदर  हज़म  कर गया  .આવા લખાણ વાળું પાટિયું  મારા  હાથમાં  પકડાવીને બધા જવાનો અને ઓફિસરો વચ્ચે  ફેરવ્યો  .બધા એકી અવાજે આંગળીયો ઉંચી કરીને બોલવા લાગ્યા   . मकार ईमान   આ બનાવ પછી મારી કમ બખ્તી બેઠી  સુબેદાર એકદમ ગરમ થઇ ગયો  .  અને બોલ્યો  ,સુબેદાર દેશી હતો  . તે પોરબંદર આવેલો હતો  .અને મેં  ભરતી થયો ત્યારે  ગામના નામ તરીકે પોરબંદર   લખાવેલું हम तुझे रेस्का  घोडा समझते थे  लेकिन तू  बोज़ उठाने वाला गद्दा  निकला  . में   तेरा  पोरबंदरका घी  निकाल डालूँगा  . પછી મારી પાસે નક્કામી મહેનત કરાવવા માંડી   મોટા લોઢાના  ગઠ્ઠા  છીણી હથોડીથી  છોલાવવા લાગ્યો    ,પથ્થરીયા કોલસાના ટુકડા કરાવવા  .જમીન ખોદાવવી  .ધોમ તડકામાં આવું કામ  કરાવવા માંડ્યા   . પરેડ કરવાની  .જમવા જવું  ,અને રાતે સમય સર ઊંઘવું  આ સિવાય સખત મહેનતાજ કરવાની   મારી જેમ બે સિંધી  છોકરાને પણ છુટું થઇ જવું હતું એટલે એ કામમાં  દાન્ડોડાઈ  કરવા લાગ્યા  ,એને પણ મારી જેમ સખત કામ કરવાનું થયું  .એ ફક્ત બે દિવસમાં કંટાળી ગયા અને સીધી રીતે પોતાની નોકરી  કરવા માંડ્યા  .ફક્ત હુંજ આકરા કામથી ડગ્યો નહિ અને વળગી રહ્યો  .

मिलट्रीमे सबसे ज़रूरी है हुकुम को मानना

આર્મીમાં મને ખુબ મજા આવતી હતી  . હું ખુબ ખુશ હતો  .મારા ઘણા મિત્રો હતા વધુ સિંધી મુસલમાન હતા   . થોડા પંજાબી હિંદુ અને મુસલમાન હતા  ગુજરાતી એકપણ નોતો થોડા મારવાડી હતા  .એક છોકરો મારવાડી વેપારીનો દીકરો હતો  .એનો જન્મ સિંધમાં થએલો અને તે સિંધી સ્કુલમાં ભણેલો હોવાથી  સરસ સિંધી ભાષા બોલતો હતો  . તે શોખનો માર્યો મિલ્ટ્રીમાં  ભરતી થએલો હતો  .સખર ગામમાં ગુજરાતી વાણંદ અને ગુજરાતી ફૂટપાથ ઉપર બેસીને જોડા સાંધવા  વાળા હતા  .તેઓ ગુઈરતી અને સિંધી ભાષા સરસ બોલતા હતા  . ગરમી સખત હોવા છતાં ફૂટપાથ ઉપર બેસી કામ કરતા હતા  .ઠંડક જો તમારે જોતી હોય તો  સિંધુ નદીમાં  નાવા પડવાનું પાણી ઠંડુ હોય છે  .પણ ઘડી ઘડી ડૂબકી મારવી પડે કેમકે માથામાં ગરમી લાગી જતી હોય છે  .
મિલ્ટ્રીમાં  सबसे ज़रूरी है हुकुमको  मानना  कोई बातकी दलील कर नहीं सकते  .એક બનાવ એવો બન્યો કે ઈબ્રાહીમ નામનો જવાન બીમાર થઇ જવાથી એને હૈદરાબાદની હોસ્પીટલમાં  દાખલ  કરવો પડેલો   . થોડા વખતમાં એ સારો થઇ ગએલો  એટલે એ પાછો આવી ગએલો  . .એકાદ મહિના પછી ફરી તપાસવા  માટે ડોકટરે  હૈદરાબાદ હોસ્પીટલે બોલાવેલો  . એક બીજો ઈબ્રાહીમ કરીને જવાન હતો  તેનું નામ અને તેના બાપનું નામ  જે હોસ્પીટલમાં દાખલ થએલો તેનું સરખુંજ  હતું  એટલે  ભૂલમાં  જેને ડોક્ટરોએ બોલાવેલો કે જે હોસ્પીટલમાં દાખલ થએલો હતો  એને બદલે  આ સાજા સારા  ઈબ્રાહિમને મોકલી આપ્યો  .તે જમાનામાં  એક રેલવેનો ડબો મિલ્ટ્રીના  માણસો માટે ખાસ રહેતો  .આ ઈબ્રાહીમ  ડબામાં બેસવાને બદલે  ડબાની બહાર લટકીને જતો હતો  .એક હાથે દબાણો સળીયો પકડ્યો અને  ત્રાન્સો લટકીને  બીજો હાથ હલાવતો  મુસાફરી કરી રહ્યો હતો   .  અચાનક  એનો હાથ  કે જે ડબાના સળિયાને પકડેલો હતો એ છૂટી ગયો  .ઈબ્રાહીમ  નીચે પટકાઈ પડ્યો અને પડતાની સાથે  એનું પ્રાણ પંખેરું  ઉડી ગયું  ..

ખોટા નામ ઠેકાણા  આપીને ભરતી થવું અને બે ત્રણ મહિના નોકરી કરીને  ભગોડા  થવું , વળી  પાછા  ભરતી થવું  .એવી ખુબ રખડ પટી કર્યા  પછી  ચિત્ત છોડીને નોકરીમાં વળગી રહેવું  .એવું નક્કી   કર્યું  .  કેમકે મને સખર માં   મજા આવતી હતી  , જોકે અહી પણ મેં મારું ખોટું  નામ ઠેકાણું  આપેલું  હતું  .
એક  વખત કેટલાક મિલ્ટ્રી વાળા સખર શહેરમાં  લટાર મારવા ગએલા  એમાં  પોલીસ વાળા સાથે  કૈંક  વાંધો પડ્યો  એમાં પોલીસ વાળાને ખેંચીને  લઇ  આવ્યા  .  અને પોતાની આર્મીની લોક અપ માં  મૂકી દીધો  .પોલીસના અધિકારીએ  મિલ્ટ્રીના  સુબેદારને તમારા માણસો અમારા પોલીસને પકડી ગયા છે  .એને છોડી મુકવા આજીજી કરી  , એટલે  સુબેદારે પોલીસને છોડી મુક્યો   . સુબેદારે મિલ્ટ્રી વાળાઓને  પૂછ્યું પણ નહિ કે શા માટે તમે પોલીસને લઇ આવેલા  .
એક વખત મિલ્ટ્રી વાળાઓને  મુવી જોવા લઇ ગયા   . મુવી પંજાબી ભાષામાં હતી   , જેનું નામ હતું  ,”મન્ગતી ” જે મૂવીનું અત્યારે અસ્તત્વ નથી  .એના ગીતની એકાદ  લીટી મને યાદ છે  .
“ભોલીયા પંછીયા તું  અપણી જાન બચા  .ઇથું  ઘર ઘર પાયાં રત્તીયા  .”
ઉપરથી કોઈ ઓર્ડર આવ્યો  હશે  એટલે  દરેક જવાનને  નંબરો આપવા  .  એટલે બેરેકમાં આવીને નંબરો લખવા માંડ્યા  .કેવળ  અમારા  સિવ  ,મિલ  ,યુનિટ  વાળા નાજ  નંબરો આપવાના નોતા  જનરલ નંબરો આપવાના હતા  .અમારા નંબરો પંચાસી લાખથી  શરુ થતા હતા  . મારો નંબર લખવાનો વારો આવ્યો  . ત્યારે લખનારે ભૂલથી એક મીંડું વધારે   ઘુસાડી દીધું  . એટલે મારો નંબર આઠ કરોડ પચ્ચાસ લાખ દસ હજાર સાતસો પંદર  થઇ ગયો  .કોઈનું આ ભૂલ તરફ ધ્યાન   ગયું નહિ  .ફક્ત  મને ભૂલ દેખાણી  , મેં અધિકારીનું મારા નંબરમાં  ભૂલ છે  , એ તરફ  દ્ય્યાન દોર્યું  . અધિકારી  બોલ્યો  . તુમ બહુત હુશિયાર હૈ વો મુજે  માલુમ હૈ  ચુપ રહો  .
મારા બાપના પગાર કરતાં  મારો પગાર ચાર ગણો  વધુ હતો  ,મારા બાપને પોતાના પગારમાં  ઘર વહેવાર  ચલાવવો પડતો  .જયારે મારો  પગારતો  એમને એમ  પડી રહે  . ક્યારેક  મીઠુંડી   લીલુડી અંગુર ખાવા માટે આઠ બાર આના ખર્ચું  એ  ભલે  . હું દર મહીને અથવા દર બે મહીને ઘરે પૈસાનું મની ઓર્ડર  કરી દેતો  .વિશ્વ યુદ્ધ  ધમ  ધમાટ    ચાલી રહ્યું હતું  .છાપામાં   સૈનિકો  મરવાના કેદ પકડાયાના  સાચા ખોટા  સમાચારો આવતા રહેતા હોય   . મારાં  મા  બાપ   મારી  ચિંતા  કરવા લાગ્યાં   . મને વારે વારે કાગળ લખે કે તું  હવે ઘરે ગમે તેમ કરીને આવતો  રહે   , હું ભગોડો  થઈને  ઘરે આવી શકું  એમ હતો   .કેમકે  મારું નામ સરનામું ખોટું હતું  .પણ હું  કાયદેસર  છુટ્ટો થવા ઇચ્છતો  હતો  ,

 મિલ્ટ્રીમાં  મારે ખાસતો લોખંડ  ને લગતુ કામ શીખવાનું હતું   .આ કામ માટે જે શિક્ષકો  હતા તે સિવિલિયન હતા  . એમાં એક શીખ હતો તે મને યાદ રહી ગયો છે  .પ્રથમ તે ઓઝારોનાં નામ શીખવતો  બોલ પેઈન હેમર  ક્રોસ પિએન હેમર  ,ચીઝલ  ,એક ડ્રીલ  નું નામ  બહુ લાંબુ હતું  જે મને હજી યાદ છે  .ઉચ્ચારો  સ્પષ્ટ  નહિ હોય   એનું નાં હતું  મોરીસ ટેમ્પર સેન્ખ  ટ્યુ સ  ડ્રીલ  પછી એ વિગત સમજાવે  મોરીસ એ જેણે આ ડ્રીલ બનાવી એનું નામ એવી રીતે બધા શબ્દોના અર્થ સમજાવે  .
ચીઝલ થી લોઢું કાપતી વખતે કઈ જગ્યાએ ધ્યાન રાખવું  ,કરવત કેવી રીતે ચલાવવી  કાનસ કેવી રીતે ચલાવવી  લોઢામાં વિંધા કેવી રીતે પાડવાં વગેરે  .હું કાનસ (ફાઈલ ) કરવત  ચલાવવાની શિખામણ  મને હજી યાદ છે  .
એક સિંધી હિંદુ શિક્ષક ભણાવવા આવતો  , એ કઈ જાતના ઉઠાં ભણાવતો એ મને યાદ નથી પણ  એ જે ભૂતની  વાતો કરતો  એમાની  કેટલીક વાતો યાદ છે એ સિંધી મિશ્રિત હિન્દી કે ઉર્દુ બોલતો  . જે અમને ભણાવવા આવતો  .એ ભણાવી લીધા પછી  ભૂતના પોતાના અનુભવોની વાતો કરતો  .એક સિંધી છોકરો એને  ભૂતની વાતો કહેવા માટે  યાદ પણ અપાવતો  . કહેતો કે સાઈ  હાણે  ભુતજી ગાલ  બુધાય  . એટલેકે હવે ભૂતની  વાતો સંભળાવો   .
હવે તું જલ્દી ઘરે આવીજા  તારી માએ ખાવાનું છોડી દીધું છે  .એવા મારા બાપાના કાગળો આવવા માંડ્યા  . મારી મા  પણ લખતી કે  જો તું વેળાસર નહિ આવે તો પછી  હું તારું મોઢું નહિ જોઈ શકું  , અને તું મારું મોઢું નહિ જોઈ શકે  .
જે મા મને હું મિલ્ટ્રીમાં  ભરતી થયો ત્યારે મને વળાવવા  આવી હતી  . તેજ માનો  જીવ હવે તલ   પાપડ  થઇ ગયો હતો  .અને મારો કોઈ હિસાબે છુટકારો  થાય એમ ન હતો  .

સખરમાં જીણી જીણી અંગુર 4 આનામાં પાકો શેર મળતી હતી

આ કાળા કપડા વાળી  મહિલા  હેડીમ્બાની માસીની સૌથી નાની અને પાતળી દીકરી છે  .કુંવારી છે  .   બીજો  નવો આતા   એ મારાથી  ઉમરમાં  નાનો છે કે મોટો  કેટલા વરસનો તફાવત છે   .કૃપા કરીને મને જણાવી આભારી કરશો  . મેં શરત કરી છે  .
હેડીમ્બાની બેનને   મેં  મારી બેડરૂમના પલંગ  ઉપર બેસાડી  ..એના છ છ મણ વજનના કુલાએ મારા પલંગની  સ્પ્રિંગ  તોડી નાખી  .

સખર (સિંધ )માં હું મારાં ફેફસામાં  સુકી હવા ભરીને ફેફસાં મજબુત બનાવ્યે જતો હતો  .અને લહેર કરતો હતો ગરમી સખત હોવાથી પાણી ખુબ પીવું પડતું  .શરીરે અળાયું થતી એક વખત  મટી જાય તો બીજી વખત ઉત્પન્ન થાય  .ઉપર ઉપરી બે વખત અળાયું મારી જિંદગીમાં આ સખરમાજ  મને   થએલી જેમ દોજખમાં ફિરસ્તાઓ શરીર ઉપર ગરમ પાણી રેડે એટલે ફોલ્લાઓ થાય   એ મટી જાય  એટલે બીજી વખત ગરમ પાણી  રેડે  એમ કરતાં માણસ  મરીજાય  તો તેને જીવતો કરવામાં આવે  અને ફરીથી ગરમ પાણી માથા ઉપર રેડવાનું ચાલુ  આવી કાયમની  દોજખમાં  પીડા ભોગવવાની રહે આરો વારો આવેજ નહિ  .અહી  જવાનો જવાનો વચ્ચે નજીવી  બાબતે  ઝઘડા  થતાજ રહેતા  . એમાય સીધા સાદા માણસ ઉપર દાદા ગીરી કરવાનું  લોકોને બહુ મન થાય  . હું બધાને સીધો સાદો  લાગુ  એટલે કોક માણસને  મને દબાવવાનું બહુ મન થાય પણ પછી મારા સ્વભાવનો ખરો  અનુભવ થાય પછી  મારી સાથે અથડામણ માં  ઉતરતા  પહેલા સો વખત વિચાર કરે
એક વખત  ફજલ મસીહ  નામનો   પંજાબી  ક્રિશ્ચયન  મારે ભાઠે ભરાણો  મારી સાથે ઝઘડો  કર્યો  . મેં એના પેટમાં એકજ ઘૂસતો માર્યો  એ બેવડો વળી ગયો અને ભાગ્યો  .અને દુરથી મને પત્થરનો  છુટ્ટો ઘા માર્યો  જે મને મારા પગમાં વાગ્યો  ગોઠણ  પાસે મને લોહી નીકાક્યું અને ઊંડો ઘા પડ્યો  જેની નિશાની મારા પગમાં  હજી દેખાય છે  .
અઠવાડિયામાં એક વખત  ડોક્ટર ચેક કરવા આવે  અંગ ઉપાંગ બરાબર તપાસે  આર્મીના જુવાનને  વૈશ્યા ગમન કરવાની સખ્ત  મનાઈ હોય છે  .એટલે વૈશ્યા વાડા પાસે  મારા જેવા  નિષ્ઠાવાન  જવાનને  ડયુટી આપે  એક વખત મારી ડ્યુટી આવી   .વૈશ્યાઓ  ઉપરને માળે  રહેતી હતી  હું નીચે  ઉભો રહું  વૈશ્યા  ચેન ચાળા  કરે મારા ઉપર ચાર પાંચ રૂપિયાની નોટો ફેંકે   પણ “બદલે બીજા લોક  આ  બરડ  બદલે નહિ ”

 સખરમાં કેટલેક ઠેકાણે કોપરું વજન કરીને વેચાતું મળે   .સીજન હોય ત્યારે લીલી દ્રાક્ષ ઠેકાણે ઠેકાણે વેચાતી હોય  ,બહુ નાની વટાણા જેવડી દ્રાક્ષ પણ મળે  ,ચાર આનામાં પાકો શેર એટલે ગુજરાતી બશેર,એટલી બધી સ્વાદિષ્ટ  હોય કે ખાતાં ધરાવજ  નહિ  .
ગરમીમાં સિંધી લોકો માથાના ઉપરના ભાગે વાળ કપાવીને લંબ ચોરસ આકૃતિ કરે અને એના ઉપર મેંદીનો લોચો મૂકી રાખે  .શહેરમાં  ઠેક ઠેકાણે પાણીના બે મટકા એક હિન્દુને પાણી પીવા માટે  અને બીજું મુસલમાન ભાઈઓ માટે મુસલમાનના મટકા પાસે પાણી પીવા માટે એકજ  પ્યાલો હોય એલ્યુમિનીયમનો  જે સાંકળી થી બાંધી રાખ્યો હોય  ,જયારે હિન્દુના મટકા પાસે  સાંકલીથી બાંધેલો પ્યાલો હોય અને મટકામાં લાકડીની દાંડી વાળી કાચલી  ઘાલી રાખી હોય  ,એ કાચલીથી પાણી કાઢીને પ્યાલામાં રેડીને પીવાનું  હોય  .
ગરમી વધારે હોય અને વરસાદનું એક ટીપું પણ પડતું ન હોય  ,એટલે મકાનો માટીના બનાવેલાં  હોય આ માટી ઉપર સિમેન્ટનું  આછું  પ્લાસ્ટર  કરીને એના ઉપર રંગ કરીને સફેદ કે બીજા રંગથી   સુશોભિત કર્યું હોય  ,મુતારણીઓ સિમેન્ટની પાકી હોય એટલે ગરમ તપી  ગએલી હોય  , જો તમને  મુત્રતાં વધુ વાર લાગે તો  , તમારું મુતર ઊંચું ચડી જાય  હો  .ઘરોમાં ક્યાંય  એ સી  મેં જોઈ નથી કે સાંભળી  નથી  ,માલદાર લોકોએ ઘરની આજુ બાજુ ખસની ટટ્ટી  રાખી હોય અને એના ઉપર વારે ઘડીએ પાણી છાંટવામાં આવતું હોય ,
એક વખત હું સિંધુ નદીના રેલ્વે બ્રીજ ઉપર ઉભો હતો  ,અને  ધસ મસ્તી   નદીનું પાણી   જોતો હતો  .આ વખતે મારા ગામ દેશીંગાની  ભૂમિ યાદ કરતો હતો  ,કે ક્યાં  હું  કારા બાપાની અને પુની મોહિની   ભેંસો ચરાવતો  અને આજે આર્મીમાં લેફ રાઈટ  કરતો  હું  .આ વખતે મને સંત તુલસીદાસનો  દોહરો  યાદ આવ્યો  .તુલસીદાસ જયારે પર્યટન  કરી રહ્યા  હતા  ,ત્યારે  એને દોહરો સુજેલોકે  ” કહાં  કાશી  કહાં કાશ્મીર  ,ખુરાસાન  , ગુજરાત  .
તુલસી ઐસે જીવકો  પ્રારબ્ધ  કહીં  લે જાત

सिव ,मिल ,यूनिट सखर सिंद ,(सिंध ) दाखिल हो गया हिम्मत रिन्द .(आज़ाद , मस्त .)

મેં સિંધુ નદીના સાતબેલા ટાપુમાં  જે છોકરીને સલામ કરેલી તે છોકરી આવી હતી   .

 

 મારી મિલ્ટ્રીમાં  સિંધ હૈદરાબાદમાં ભરતી થયો. અને મને સિવ, મિલ, યુનિટ સખર સિંધમાં  મોકલવામાં આવ્યો. ત્યાં સુધીની વાત આપે વાંચી છે.વચ્ચે મેં રુસ્તમીનો અનુભવ કીધો.
સખરમાં  મને યુનિફોર્મ આપ્યો અને એક લાકડાની પેટી આપી,આવી પેટી મેં બીજી હજી સુધી જોઈ નથી.એ પેટીનું અર્ધુ ઢાંકણું બંધજ હોય,અને અર્ધું છુટું પડતું હોય, જે ગોઠવવાનું  હોય.અને આગળ નકુચો હોય જ્યાં તાળું  મારવાનું હોય  છે.
એક લાંબી બેરેક હતી.જે વડોદરાની બેરેક કરતા સુઘડ  નવી હતી.અહી બે વિભાગ હતા.દરેક વિભાગમાં સામસામાં  મચ્છરદાની સાથેના   ખાટલા હતા. જેમાં મને એક ખાટલો આપવામાં આવ્યો.એક વિભાગમાં હિંદુ, શીખ,ક્રિશ્ચિયન વગેરે રીક્રુટો  રહેતા  , અને બીજા વિભાગમાં મુસલમાનો  રહેતા મુસલમાનોમાં ગમેતે સંપ્રદાયનો  હોય  શિયા, સુન્ની,દેવબંદી,નજદી , વહાબી કે કાદીયાની ઉર્ફે  એહ્મદિયા.દરેક વિભાગો વચ્ચે એક પ્લાટુન કમાન્ડરનો ખાટલો હોય.
સવારે પરેડ કરવાની  પછી ભણવા જવાનું જ્યાં હથોડી ,  છીણી  , કરવત, ડ્રીલ  ,  કાનસ  ,
 કેવી રીતે ચલાવવી  એ શીખવાનું  પછી બીજા ક્લાસમાં રોમન ઉર્દુ  શીખવા જવાનું.
જમવામાં વડોદરા કરતાં  ઘણું સારું હતું.રસોડાં હિંદુના અને મુસલમાનોના જુદાં હતાં.રમજાન મહિનામાં મુસલમાનનું રસોડું દિવસના બંધ રહેતું અને રાતના ચાલુ થતું.
મચ્છરો  ન કરડે એની ખુબ તકેદારી રાખવામાં આવતી.સાંજ સવાર ખમીસની બાય  લાંબી રાખવાની  જો એમાં ભૂલ કરો તો તમારે સખત પરેડ કરવી પડે એવી સજા થાય રાતના બેરેકથી બહાર ખાટ્લા રાખીને સુવાનું પણ મચ્છરદાની  ઢાંકેલી  હોવી જોઈએ .રાતના ઓફિસરો  ચેક કરવા નીકળે  જેની મચ્છરદાની  બરાબર ઢાંકેલી  ન હોય તો  બપોરે સખ્ત પરેડ કરવાની સજા  ભોગવવી પડે  અને સજા પણ કેવી ?એક એક ખભા ઉપર છ છ ઇંટો મુકીને  દોડવાનું
એક વખત રાતના મચ્છરદાની  ચેક કરવા ઓફિસરો નીકળ્યા. હું એ લોકોનો ચાલવાનો અવાજ સાંભળી ગયો. એટલે મેં મચ્છરદાની ઢાંકી લીધી.પણ મારી જોડે વારો ઘસ ઘસાટ ઊંઘતો હતો.એની મચ્છરદાની ખુલ્લી હતી. પણ એનું નામ લખવાને બદલે  ભૂલથી નામ લખવા વાળાએ  મારું નામ લખી લીધું.એટલે મારે  ધોમ તડકામાં સખત  દોડવું  પડ્યું .  હું બેભાન થઈને પડી જવાની તૈયારીમાં હતો.પણ સદનસીબે  મારી સજાનો ટાઈમ  પૂરો થયો. હું મારી જાત તો મારું ખોટું સરનામું હોવાથી મારા માબાપને ખબર પણ  ન પડત  કે હું મૃત્યુ  પામ્યો છું.

 

 

સિંધુ નદીના બેટ વાળી છોકરીને સલામ કરી એ વાત કહેવાઈ ગઈ છે એટલે નથી લખતો  .
સખર પાસે સિંધુ નદીના બેટના એક  ટાપુનું નામ બખર  છે જેના ઉપરથી રેલ્વે પસાર થાય છે , ત્યાં મિલ્ટ્રીનું   થાણું છે  ત્યાં એક વખત આર્મીના જવાનો નાટક ભજવતા હતા  તે જોવા માટે અમને લઇ ગેલા ત્યાં એક જવાન સ્ત્રીનું પાત્ર ભજવતો હતો .એના બનાવતી સ્તનનો એક ભાગ નીચે પડી ગયો  .અને બધાને હસવાનું મળ્યું એક વખત બલુચિસ્તાનના  કોઇટા શહેરમાં અમને લઈ ગયા કોઈતાનો ઈંગ્લીશ પ્રમાણે ક્વેટા ઉચાર થાય છે। અહી મેં આર્ય સમાજ કોલેજ જોઈ  . અહી ભણેલો અફ્ઘનીસ્તાનનો હાઝારા સંપ્રદાય નો મુસલમાન છોકરો અમારી યુનીટમાં હતો તે શુદ્ધ  ગાયત્રી મંત્ર બોલી શકતો હતો ..
એક વખત અમારી બેરેક પાસેથી સખરના  જજ તેની પત્ની સાથે ચાલતા જતા હતા  મારા ખાટ્લા નજીકની  બારી પાસે આવીને મારા સામેના ખાટલા વાળો ક્પુરારામ કરીને છોકરાએ જજની સ્ત્રીની મશ્કરી કરી  .જજ પાછા વળીને અમારા સુબેદારને મળ્યા ,અને પોતાની સ્ત્રીની મશ્કરીની ફરિયાદ કરી. સુબેદાર જજને લઈને બેરેકની અંદર આવ્યા અને જજને કહ્યું કે તમે હવે ક્યાં જવાને મશ્કરી કરી એ જવાન બતાડો  .જજે મને દેખાડીને કીધું કે આ કપુરારામ મારી હમ શકલ હતો  .આ વખતે આઘો પાછો થઇ ગએલો  .સુબેદારે અને મારા પ્લાટુન કમાન્ડરે કીધું કે આ છોકરો એવો નથી  .પછી કાપુરારામને  ગોતીને જજને બતાડ્યો જજ કહે હા આજ હતો  અને જજે મારી માફી માગી સુબેદારે જજને કીધું કે અમે આને  સજા કરીશું  .જજ પોતાના રસ્તે ગયા સુબેદાર પોતાને ઘરે ગયો  .અને કપુરારામ પોતાના ખાટલા ઉપર ગયો .નતો કોઈએ સજા કરી કે ન કોઈએ સજા ભોગવી  .કપુરારામ કાંગડા જીલ્લાનો હતો અને પંજાબી ભાષા બોલતો અહી મને પંજાબી અને  સિંધી ભાષા શીખવા મળી .હું કામ શીખતો ત્યાં એક પંજાબી શીખ માસ્તર હતો અને એક સિંધી માસ્તર હતો  .બીજા માસ્તરો હતા પણ તે મને બહુ યાદ નથી   .સિંધી માસ્તરને બધા ચાચો કહેતા .
બેરેકના છેડે એક મસીદ હતી સમય મળ્યે મુસલમાન ભાઈઓ નમાજ પઢવા જતા  એંસી ટકા મુસલમાન વાળા સિંધમાં મસીદ કે પીરની દરગાહ ઓછી જોવા મળતી  .                   દક્ષિણ ભારતમાં  દીકરીઓને  દેવદાસી તરીકે  મંદિરોમાં મોકલી દેવામાં આવતી જૈનોમાં ભિખ્ખુની  બનાવવામાં આવતી  આવે છે .હિન્દુની કેટલીક જાતિઓમાં  જુના વખતમાં અને હજી પણ છાના છાપતા  દીકરીઓને  દૂધ પીતી કરી દેવામાં આવે છે  .અથવાતો માનભર જીવવા નથી દેતા।  સિંધમાં  અમુક મુસલમાનો  દીકરીને   કુરાન સાથે પરણાવવામાં આવે છે  .કુરાન સાથે પરણેલી છોકરી  બીજા સાથે ન પરણી શકે .
મારો એક સિંધી મિત્ર ઘણી વખત એવું બોલે  કે શમ્સ તબ્રેજ મારદે  શીખ  ઓર અંગ્રેજ  મેં એને કીધું હીન્દુનું કેમ કંઈ નથી કેતો તો તે કહે હિન્દુતો મરેલાજ  પડ્યા છે  .
સખર અને તેની બાજુમાં એક શહેર છે જેનું નામ જેકોબાબાદ છે  .કહેવાય છે કે તે જેકબ નામના અંગ્રેજે વસાવેલું છે . સિંધી લોકો એને જેક્માબાદ કહે છે આ વિસ્તારમાં ઉનાળામાં સખત ગરમી પડે છે .આ સખત ગરમીના કારણ બાબત  સિંધી લોકો એવું કહે છે કે  જુના વખતમાં શમ્સ તબ્રેજ નામનો સુફી ઓલિયો થઇ ગયો  .સુફી લોકો ખુદાને  પોતાની માશુક હોય એવું સંબોધન કરે છે .તેઓ  બહુ કર્મ કાંડમાં માનતા નથી  ખુદા  આઠમા આકાશ ઉપર વસે છે  .એવું એ નથી માનતા પણ ખુદા  હર જગ્યાએ  રહે છે .
हज़रत नियाज़ की एक गजल है जो आबिदा परविनके आवाजमें मैंने सुनी है  .
यारको हमने जा  ब  जा  देखा  कही जाहिर  कही छुपा देखा  શાયર ઇકબાલનો એક શેર છે કે
बिठाके अर्श पे रख्खा है तूने अय वाइज़
खुदा क्या वो है जो बन्दों से  एह्तराज  करे
એક વખત શમ્સ તબ્રેજ રસ્તાની બાજુમાં કોઈ ઠેકાણે પડયાં તા એટલામાં એક જનાજો નીકળ્યો શમ્સ તબ્રેજે  લોકોને પૂછ્યું  . ये   क्या जारहा है  लोगोने जवाब दिया बापू ये शह्जादेका  जनाज़ा है   ये ज़िंदा नहीं हो सकता ? बापू ये तो मर चूका है  तब्रेज्ञ बोला  जनाज़ा  मेरे पास ले आओ   बापूके पास जनाज़ा रख्खा  बापू बोले  ख़ुदा के  हुकुम से  जिन्दा हो जा   जिन्दा  नहीं हुवा  फिर बापू बोले मेरे हुकुम से जिन्दा  होजा   એટલે શાહજાદો જીવતો થઇ ગયો અને ચાલીને પોતાને બંગલે ગયો  બાદશાહે જાણ્યું કે શમ્સ તબ્રેજે  મારા દીકરાને જીવતો કર્યો છે  .એટલે તે હરખનો માર્યો  શમ્સ તબ્રેજ ને  મળવા ગયો  જાણીને  મુલ્લાઓ એ બાદશાહ ને  કીધું કે   માણસને  જીવતો કરવો એતો ખુદાનુજ કામ છે  શમ્સ તબ્રેજે  ખુદા કરે એવું કામ કર્યું માટે એને સજા  થવી જોઈએ  અને પછી શમ્સ તબ્રેજને   જીવતા ચામડી ઉતારવાની સજા કરી એટલે જ્લ્લાદોએ  શમ્સ  તબ્રેજની  જીવતા ચામડી  ખેંચી કાઢવામાં આવી  શમ્સ તબરેજ  પોતાની ચામડી  પોતાના ખભા ઉપર મૂકી  કસાઈને ઘરે ગયો  અને કસાઈને  કીધું મને બહુ ભૂખ લાગી છે માટે મને  ખાવાનું આપ  કસાઈએ  એને ખાવા માટે  માણસનો ટુકડો આપ્યો  આ ટુકડો લઇ  એ ભાડ ભૂંજા  પાસે ગયો અને માંસના ટુકડાને  શેકી આપવા  કહ્યું  બાદશાહની બીકે  ભાડ્ભુંજે  શેકી આપવાની નાં પાડી  . એટલે  શમ્સ તબ્રેજે  સુરજને કીધું  ए  शम्स  में भी  शम्स हु इ मेरे मांसके  टुकड़ेको  शेक दे  सुन कर सूरज निचे आया  लोगोका कहना है की   बनाव सखर की पास बना है  इसी लिए  सखरमे ज्यादा गर्मी है

 

 

સખરની  સિવ ,મિલ , યુનિટની  સાથે સાથે સિંધનો  હાલતાં ચાલતાં જે અનુભવ થયો છે એ લખું છું  .
તમે કોઈ બી વાહન જુવો એમાં પૈડાં ફરતા હોય છે  .પછી એ બાબા ગાડી હોય કે  મિલ્ટ્રીની   ટેંક હોય  .પણ  જે સિંધમાં બળદ ગાડાં જોયાં એમાં ધરી સાથે પૈડાં  જોડેલા હોય ,  એટલે ગાડું  ચાલે એટલે ધરી અને પૈડાં બધું સાથેજ ચાલે  ,સિંધી મુસલમાન સ્ત્રીઓ  ઘેર દાર ઘાઘરા પહેરે અને હિંદુ  સ્ત્રીઓ  લેંઘા પહેરે  જે આપને જોયું છે  .
સિંધી મુસલમાનોમાં એક “હુર “જાતી થાય છે  . બ્રિટીશ રાજ્ય કાળ દરમ્યાન કેટલીક  હિંદુ  કે મુસલમાન જાતિઓ માની કેટલીકને ગુન્હેગાર  જાતી તરીકે જાહેર કરેલી  જેવીકે છારા , કેકાડી  , બાવરી વાઘરી  , સિંધના હુર વગેરે  ,ફારસી ,અરબી ,અને ઉર્દુમાં  બે પ્રકારના “હ ” હોય છે  .અને  હુર એટલે અપ્સરાનો  “હ ” જુદો હોય છે  ,અને આ સિંધી હુરનો હ  જુદો લખાય છે  .આપણાં સંસ્કૃત  હરિ વગેરેમાં અને સિંધી હુર માં સરખો  એકજ જાતનો “હ” લખાય જયારે અરબી ભાષાના હરામ ,  હલાલ  , માં જે “હ” હોય છે એ   (હુર )માયલો ” હ” હોય છે   .
હુર બહુ  લુટારુ હોય છે  .એ માણસનું  ખૂન કરતાં અચકાતા નથી  .જયારે  છારા  , કેકાડી  . વગેરે જાતિઓમાં ચોરી  લુંટ કર્યાના અનેક દાખલા  મળે  પણ ખૂન કર્યાના દાખલા નથી સાંભળવા  મળતા  .
યહુદિઓમા  રાબાઈ , પારસીયોમાં  મોબેદ , હિંદુઓમાં  ગોર ,પુરોહિત  ,હોય છે એમ  આ હુર લોકોના પીર હોય છે  .જે પીર પાઘારો તરીકે ઓળખાય છે  .પણ ઈંગ્લીશ ભાષાના     ગોટાળા  મુજબ ” પીર  પગારો ” કહેવાય છે  , પીર પાઘારો નો ઇતિહાસ એવો છે કે  બે ભાઈઓ પીર હતા એમાં  હુર લોકોએ પાઘડી વાળો  પીર પસંદ કર્યો  .અમારી બાજુના  વિસ્તારમાં અને કચ્છમાં પણ “ળ “નો ઉચ્ચાર  “ર ” કરે છે  . પાઘડીનું ટૂંકું  પાઘ  છે  . એટલે આ પાઘડી વાળો  પીર  , પીર પાઘારો તરીકે ઓળખાય છે  . આ પીરના દર્શને હુર સ્ત્રીઓ પુષ્કળ  ઘરેણાં પહેરીને જાય  ,અને દર્શન દીદાર  કરતી વખતે બધાંજ ઘરેણાં  પીરને અર્પણ  કરી આવે છે  .
 સિંધમાં પ્રાચીન સંસ્કૃતિ કે  ઈંગ્લીશ પ્રમાણે  મોહન્જો  દડો  કહેવાય છે એને સિંધી ભાષામાં મું એ જો ડેરો   કહેવાય છે  . જેનો અર્થ થાય છે  . મરેલા ઓની   નગરી   .